هدف داری خلقت

آیا جهان دارای هدف است و مقصد و مقصودی خاص را دنبال می کند؟ مناسب می نماید پیش از طرح مبسوط مسئله دقیقاً منظور از این سؤال روشن شود. در مورد عالم سه دیدگاه ممکن است عرضه شود: اول این که عالم مخلوق خداوند است, یعنی جهان دارای پیشینه عدم است و خالقی آن را از دل نیستی به هستی درآورده است; دیدگاه دیگر دیدگاه طبیعت گرایانه است: اعتقاد به اصالت طبیعت و بی نیازی آن از خالق; اما دیدگاه سوم این است که خمیره عالم ازلی است و نامخلوق اما خداوند به آن نظم و سامان بخشیده است. سؤال مطرح برای کسی که عالم را نیازمند خالق و ناظم نمی داند حداکثر این است که آیا طبیعت دارای هدفی خود بنیاد هست و آیا طبیعت در مسیر خویش غایتی خاص را دنبال می کند یا نه؟ اما کسانی مثل افلاطون که جوهره عالم را غیر مخلوق می دانند و برآنند که خداوند معمار و نظّام هستی است برایشان سؤال صورتی دیگر می یابد و آن این که آن معمار هدفش از ایجاد نظم چه بوده است. در این مقاله ما را با هدف به این دو معنا کاری نیست و سر و کارمان با کسانی است که جهان را دارای خالقی می دانند که آن را از نیستی ایجاد کرده است. سؤال مشخص این است که هدف وی از خلقت چه بوده است؟ منظور از هدف نیز غرضی است که فاعل از روی آگاهی در پی تحقق آن است یعنی پیش از مبادرت به فعل آن هدف را در ذهنش ترسیم کرده و جهت وصول به هدف به انجام آن کار اقدام کرده است. اما سؤال مرتبط با غرض خداوند از خلقت, خود به دو سؤال منحل می شود: اولین سؤال این است که آیا معقول است که خداوند به خاطر غرض فعلی مثل خلقت را انجام دهد یا نه, و سؤال بعدی این است که غرض وی از خلقت چیست. پیداست که پرداختن به دومین مسئله قبل از فراغ از مسئله نخستین موجّه نیست. در این مقاله تمرکز روی اولین سؤال خواهد بود. خداوند حکیم است و فعل حکیمانه دارای غرض است. فعل حکیمانه هدف دار است و فاعل جهت وصول به مقصودی عاقلانه مبادرت به انجام فعل می کند و به نسبتی که غرض عاقلانه تر باشد فعل حکیمانه تر است. در مقابل افعالِ حکیمانه افعالی قرار دارند که فاعل بی آن که در پی تحقّق منظوری باشد مبادرت به انجام فعل می کند, چنین افعالی به اعتبارات مختلف باطل, لغو و یا گزاف نامیده می شود. خداوند قطعاً مرتکب لغو نمی شود اما تأمّل بیش تر در مورد هدف داری خلقت مشکلاتی را فرا روی مان می آورد.